پسا دکترا (Postdoc)

پسا دکترا (Postdoc) چیست و چگونه می‌توان به آن دست یافت؟

پیمان اسحاقی

به گزارش سایت طومار اندیشه، پسا دکترا (Postdoc) دوره‌ای معمولاً یک تا پنج ساله (در بیشتر موارد دو ساله) است که دانشجویان بعد از به پایان بردن دوره دکترا، آن را می‌گذرانند. این دوره‌ها در رشته‌های علوم انسانی و فنی ماهیت متفاوتی با یکدیگر دارند و آنچه در اینجا مورد اشاره قرار می‌گیرد، اساساً مربوط به رشته‌های علوم انسانی است. فرصت‌های پسا دکترا بعد از دریافت مدرک دکترا قابل ورود هستند، اما دانشجویان دکترا حدود شش ماه قبل از دفاع از پایان‌نامه دکترای خود برای این فرصت اقدام می‌کنند. دانشجویان مقطع پسا دکترا، در این دوره، می‌باید به پژوهش و یا تدریس بپردازند، اما در کلاسی به عنوان تحصیل، شرکت نمی‌کنند. این دانشجویان همچنین از دانشگاه به صورت ماهیانه حقوق دریافت می‌کنند؛ چه اینکه پسا دکترا اساساً نوعی شغل است. فرصتهای پسا دکترا، به صورت متناوب توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود و کمیته‌ای علمی آنها از میان متقاضیان، انتخاب می‌کند. این فرصت‌ها معمولاً بسیار رقابتی هستند.

پسا دکترا یک مرتبه مستقل علمی نیست (مانند دوره کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا). همچنین نمی‌توان گفت کسانی که آن را گذرانده‌اند از کسانی که آن را دریافت نکرده‌اند موقعیت علمی بالاتری دارند (به عنوان مثال نمی‌توان گفت کسی که دوره پسا دکترا را گذرانده از کسی که دکترای خود را گرفته و در دانشگاه و یا بیرون دانشگاه مشغول به کار شده دارای مرتبه علمی بالاتری است).

پذیرش در دوره‌های پسا دکترا اساساً معطوف به فرصت‌ها و بودجه‌هایی است که در دانشگاه‌های مختلف برای آن تعریف می‌شود. بنابر این معمولاً پسادکتراهای ثابتی وجود ندارند. دوره‌های پسا دکترا تعریف می‌شوند، برای آنها اعلامیه‌هایی آماده می‌شود، اطلاع رسانی می‌شود، واجدان شرایط برای آنها اقدام می‌کنند، افراد برگزیده اولیه مصاحبه می‌شوند و به فرد یا افراد نهائی شده دعوت‌نامه ارسال می‌شود.

وظایف دانشجویان در دوره پسا دکترا متفاوت است. بر اساس تعریف پروژه برخی تدریس، برخی پژوهش و شماری هر دوی آنها را با هم انجام می‌دهند. در اغلب موارد دانشجوی پسا دکترا می‌باید روزانه در محل کار حاضر شود.

طی کردن پسا دکترا در حقیقت مرحله‌ای بین دانشجوی دکترا و استاد دانشگاه بودن است و به نحوی از انحاء شرایط و وظایف این هر دو را شامل می‌شود. طی دوره پسا دکترا شانس اقدام‌کنندگان برای رسیدن به موقعیت استادی را افزایش می‌دهد. به عبارت دیگر، وقتی فرصت شغلی در زمینه استادیاری ارائه می‌شوند، افرادی که دوره پسا دکترا را طی کرده‌اند نسبت به کسانی که دکترا دارند، به صورتی شانس بالاتری برای پذیرفته شدن دارند.

یکی از نکاتی که در زمینه پسا باید در نظر داشت این است برخی از دوره‌های پسا دکترا از دانشجویان می‌خواهند که در هنگام اقدام برای آن، دکترای خود را تمام کرده و مدرک آن را در دست داشته باشند. اما برخی از دوره‌ها چنین نیست و اعلام می‌کنند که متقاضیان باید تا تاریخی مشخص و یا زمان آغاز دوره‌ پسا دکترا، دکترای خود را تمام کنند. به عبارت دیگر، در این موارد متقاضیان مصاحبه می‌شوند و پذیرفته می‌شوند به شرط اینکه تا زمان شروع پسا دکترا، دکترای خود را تمام و مدرک آن را ارائه کنند.

دوره پسا دکترا در اکثریت قریب به اتفاق موارد یک شغل است. شغلی که از یک تا پنج سال ممکن است به طول بینجامد. بنابر این فردی که برای دوره پسا دکترا پذیرفته می‌شود، دعوت‌نامه شغلی و سپس ویزای شغلی دریافت می‌کند (تضمینی برای دریافت ویزا وجود ندارد)، بخشی از حقوق خود را به عنوان مالیات باید پرداخت کند و دارای سابقه کار در کشور مقصد می‌شود. دانشجویان این دوره معمولاً اجازه این را ندارند که در در کنار دوره پسا دکترا کار دیگری نیز داشته باشند. حقوق دوره‌های پسا دکترا، معمولاً از بورسیه‌های دوره دکترا بیشتر و از حقوق استادیار کمتر است و کفاف یک زندگی کاملاً ساده را می‌دهد. به این ترتیب که فرد شاغل در دوره پسا ‌دکترا، در منزلی ساده (در کشورهای اتحادیه اروپا به ازای هر نفر حدود ۱۵ متر مربع)، در محله‌ای متوسط و با رفاهی متوسط زندگی خواهد کرد.

دوره پسا دکترا در اکثریت قریب به اتفاق موارد قابل تمدید نیست و فرد بعد از دریافت آخرین حقوق و پایان قرارداد کار، باید دفتر کار و مواد تحویلی به خود را تحویل دهد. به این ترتیب افرادی که در دوره پسا دکترا مشغول به فعالیت هستند، بعد از گذر از نیمه دوره، برای مشاغل دیگر شروع به اقدام می کنند. در مواردی بوده که افرادی دو دوره پسا دکترا را در دو دانشگاه طی کرده‌اند اما طی سه دوره پسا دکترا توسط یک نفر گزارش نشده است.

اما عوامل تاثیرگذار در پذیرفته شدن در دوره پسا دکترا چیست؟ با دشوارتر شدن شرایط اقتصادی در بخش های عمده ای از جهان و همچنین رشد گرایش‌های نولیبرالی معطوف به کاهش تعداد شاغلان در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، رقابت برای شغل‌های دانشگاهی افزایش یافته است. به این ترتیب، متقاضیان دوره‌های پسا دکترا نیز به صورت محسوسی در سال‌های گذشته افزایش داشته‌اند. لذا رقابت سختی در این زمینه در گرفته و معمولاً پنج تا درصد افرادی که برای یک دوره پسا دکترا اقدام می‌کنند، پذیرفته می‌شوند. داشتن تجربه علمی و تدریسی، تالیف، شرکت در کنفرانس‌ها، توصیه‌نامه‌هایی خوب از استادان دوره دکترا مخصوصاً‌ استادان راهنمای پایان‌نامه، دانشگاهی که فرد از آن فارغ‌التحصیل شده، ارتباط پایان‌نامه با پروژه که پسا دکترا بر روی آن تعریف شده، کیفیت پایان‌نامه ارائه شده و درخشیدن در مصاحبه از مهم‌ترین عوامل پذیرش برای یک موقعیت پسا دکترا است.

بسیاری از دوره‌های پسا دکترا به متقاضیان این اجازه را می‌دهند که تا پنج سال بعد از دریافت دکترا نیز وارد دوره پسا دکترا شوند. به این معنا در صورتی که فرد دکترای خود را تمام کرده باشد و در سال‌های گذشته (معمولاً حداکثر تا پنج سال) را به کارهای دیگر، حتی استادی دانشگاه گذرانده باشد، نیز می‌تواند برای ورود به دوره پسا دکترا اقدام کند.

دوره‌ها پسا دکترا معمولاً فرصت شرکت را به افرادی می‌دهند که سال‌های زیادی (حداکثر پنج سال) از فارغ‌التحصیل شدنشان از دکترا نگذشته باشد. در این موارد استادانی که حداکثر پنج سال قبل فارغ‌التحصیل شده‌اند نیز می‌توانند در این دوره‌ها شرکت کنند (ظاهراً وزارت علوم نیز با مرخصی دو ساله برای طی دوره پسا دکترا در خارج از کشور موافقت می‌کند).

در اکثر کشورها دور‌ه‌های پسا دکترا به زبان انگلیسی ارائه می‌شود. فرض بر این است که کسانی که برای این دوره‌ها اقدام می‌کنند،‌ در صورتی که زبان دوره انگلیسی است، انگلیسی را در حد عالی بدانند اما معمولاً‌ ارائه مدرک بین‌المللی زبان مانند آیلتس و تافل درخواست نمی‌شود اما از آنجا که پذیرفته شدن در این دوره‌ها مستلزم شرکت در مصاحبه است، کسانی که زبان انگلیسی‌شان در سطح بالائی نیست، به راحتی حذف خواهند شد.

برای هر دوره پسا دکترا که اعلام می‌شود، مدارک مخصوصی درخواست می‌شود. بنابر این علاقه مندان به طی دوره پسا دکترا باید مدارک عمومی خود (مانند رزومه، توصیه نامه، نمونه تالیفات ترجیحاً به زبان انگلیسی، انگیزه‌نامه و امثال آن) را آماده داشته باشند.

گرچه دوره‌های پسا دکترا اساساً‌ توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود، برخی از بنیادهای علمی مخصوصاً در کشور آلمان (به عنوان نمونه بنیاد ماکس وبر) هم هستند که بودجه دوره‌های پسا دکترا را فراهم می‌کنند و دانشجویان با دریافت این بودجه‌ها می‌توانند در دانشگاهی دلخواه دوره پسا دکترای خود را تعریف کنند. البته که این بنیادها هر سال تعداد محدودی از این بودجه‌ها را ارائه می‌کنند و به این ترتیب دریافت آنها بسیار رقابتی است.